डा. वसन्तराज अधिकारी
उप–प्राध्यापक, पुल्चोक क्याम्पस
इन्जिनियरिङ अध्ययन संस्थान
डा. अधिकारी कालिगण्डकीमाथि पीएचडी गरेका प्राध्यापक हुन् । पुल्चोक क्याम्पस, इन्जिनियरिङ अध्ययन संस्थानका उप–प्राध्यापक समेत रहेका अधिकारी बैसरी पहिरो खस्ने बेला घटनास्थलमै थिए । उनीसहितको एक अमेरिकी टोलीले बैसरी पहिरोको अध्ययन गरेको छ । उक्त अध्ययन प्रतिबेदन एक महिनाभित्र सार्वजनिक हुने भएको छ । हामीसँग कुरा गर्दै अधिकारीले लेतेदेखि बेनीको गलेश्वर सम्मलाई उच्च जोखिम क्षेत्रको रुपमा व्याख्या गरे । विष्णु शर्मासँग अधिकारीले कालिगण्डकी कोरिडोरबारे संवाद गरेका छन् ।
कालिगण्डकी पहिरो कसरी खस्यो ?
अमेरिकी भूगर्भविद् र इन्जिनियरिङ अध्ययन संस्थानको टीम मिलेर हामी बैसरी अध्ययनमा पुगेका थियौं । भीरमा ठाडो चीरा (भर्टिकल्ली क्र्याक) भएको हामीले देख्यौं । पहिरो नजिक त पुग्न सकेनौं तर, ठाडो भीरमा कमजोर चट्टान देखिन्छ । जुन ठाउँमा पहिरो गएको छ, थिराइप भन्ने चट्टान छ त्यहाँ । पहिरोको वास्तविक कारण यही नै हो भन्ने स्थिती अहिले छैन तर, मेरो बिचारमा धैरै गइरहेका भूकम्प पराकम्पनले हल्लाइदिएर कमजोर भएकाले पहाड तल खसेको जस्तो देखिन्छ त्यहाँ । यस्ता पहिरा लेते, कालोपानीमा पनि देखिन्छन् । तर, यसलाई हामी सुख्खा पहिरो भन्छौं । प्रायः भूकम्पको तरंग आउँदाखेरी नदीले तल खियायो भने, माथि झुन्डिएको भाग चाहिँ खस्छ । यसरी पहिरो खसेको हुनसक्छ भन्ने तथ्य अहिलेसम्मको हाम्रो अध्ययनले देखाएको छ ।
मनसुनमा कालिगण्डकी गल्छेंडोको चित्र कस्तो देखिन्छ ?
म लगायत मेरा विदेशी साथीहरुले कालिगण्डकी करिडोरमा धेरै पहिलेदेखि काम गरे । संसारकै गहिरो खोंच भएकाले भीर ठाडा छन् । विस्तृत अध्ययनका लागि त बेनीदेखि लेते कालोपानीसम्म हप्ता दसदिन ट्राभर्स नै गर्नुपर्छ । डिटेलमा काम भएको छैन । कालोपानी तल त मजाले पानी पर्छ । त्यहाँभन्दा माथि पानी नपर्ने हो । अबको मनसुनमा हामीले भूकम्पले धाँजा फाटेका चीराबाट पानी छिर्न रोक्न सकेनौं भने, अहिले गएका पहिराहरु फेरि जान सक्ने देखिन्छ । लेते कालोपानीको अपोजिट साइडमा टिटीलेक भन्ने छ । त्यो पनि पहिले धौलागिरिबाट आएको पहिरोको भाग हो । कालिगण्डकी क्षेत्रमा पहिरोको समस्या पहिलेदेखि नै हो र मनसुनमा धाँजा फाटेको ठाउँमा पानी छिर्नसक्छ । बेनी जोमसोम राजमार्ग बन्दा पनि विस्फोट र भाइब्रेसन गरिएको छ । सडक बनाउँदा पहाड कमजोर हुन्छ । यसलाई राम्रोसँग व्यवस्थापन गर्न नसकिएकाले कालिगण्डकीले झनै कटान गर्न सक्छ ।
कालिगण्डकी करिडोरको जोखिम क्षेत्र कहाँदेखि कहाँसम्म पर्ने देखिन्छ ?
गलेश्वर कटेपछि कालोपानी नआइन्जेलसम्म जोखिमपूर्ण देखिन्छ । किनभने अहिले महभीरमा गयो । दानाभन्दा तल पनि त्यस्तै देखिन्छ । तातोपानी पुग्ने बेला, त्यहाँ एउटा खोला छ, त्यो उर्लेर आउनसक्छ । यसले वरिपरिको भूभाग खस्न सक्छ । सबैभन्दा खतरा भनेको घट्टेखोलादेखि तिप्ल्याङ बजार हुँदै रातोपानी क्षेत्रमा उच्च क्लिफ र स्लोप छन् । ती क्षेत्र करिडोरकै जोखिमयुक्त क्षेत्र हुन् ।
कालिगण्डकी करिडोरको विकास कसरी भएको छ र तल बग्दै जाँदा संरचनाको निर्माण कस्तो छ ?
दामोदर कुण्ड कालिगण्डकीको उत्पतिस्थल भनेर अहिलेसम्म भनिँदै आएको छ । तर, लोमान्थाङको माथि तिब्बत सीमा नजिकै गेट छ । त्यो गेटबाट पनि कालिगण्डकीमा पनि पानी आउँछ । म त्यो बोर्डरसम्म पनि पुग्या छु । रोचक कुरा भनेको –कालिगण्डकी गेट–वे भनिने चैलेमा सात आठसय मिटर अग्ला लेयर देखिन्छ । गुफाहरु प्नि बनेको छ । वास्तवमा १ करोड ४० लाख वर्ष अगाडि कालिगण्डकी थुनिएर ती भाग डिपोजिट भएका हुन् । यसअघि लार्जुङ एरियामा पनि कालिगण्डकी थुनिएको भनिन्छ । नदीले मुक्तिनाथतिरबाट पनि ढुंगामाटो बगाएर ल्याउँछ । लार्जुङनेर आइसकेपछि कालिगण्डकी एकदम साँघुरो भएको छ । कालोपानी आइसकेपछि नदीको भिरालोपन निकै उच्च भएको छ । माथि सम्मो भएर बग्या छ र तल आएपछि साँघुरो छ । जब नदी गहिरो भएर पुग्छ तब नदीको काट्ने क्षमता र वरिपरिका भाग ताछ्ने अनि झर्ने समस्या बढि हुन्छ । यस्ता ठाउँमा बढी पहिरो जाने सम्भावना देखिन्छ । कालिगण्डकी हाइड्रोपावरदेखि लिएर नारायणीमा मिसिने बेलासम्म लगभग यस्तै पार्ट देखिन्छन् ।
अन्धगल्छी वरपरका पहाड वास्तवमै बलिया छन् त ?
सबैभन्दा ठूलो पहिरो धौलागिरि हिमालदेखि सुरु भएर लेते, कालोपानी हुँदै आइपुग्यो । अहिले पहाडै खस्ने सम्भावना त देखिँदैन । साना पहिरा र रकफल खस्ने सम्भावना त छन् तर, जुरेमा गएजस्तो नीलिगिरि र धौलागिरिमा पहाडै खस्ने हाम्रो अध्ययनमा छैन ।
‘डेब्रिज’ पहिरो खस्ने जोखिम मनसुनमा कस्तो छ सम्भावना ?
डेब्रिज भनेको ढुंगा, माटो, गेग्रान एकैचोटी बगेर आउनु हो । पानी परेको बेलामा पनि आउन सक्छ, नपरेको बेलामा पनि डेब्रिज आउन सक्छ । अहिले कालिगण्डकीमा जुन पहिरो गयो, त्यो कालिगण्डकीमा एउटा पार्ट नै खस्या हो । रातोपानीभन्दा माथि जुन ढुंगामाटा, गेग्रान जम्मा भएको छन्, त्यो उच्च वर्षा भयो भने एकैचोटी स्वाट्ट तल खस्न सक्छ । त्यसलाई हामीले डेब्रिज ल्यान्डस्लाइड (डेब्रिस पहिरो) भन्छौं । यस्ता सम्भावना कालिगण्डकी कोरिडोरमा देखिन्छन् । नेपालका अन्य नदीमा पनि यस्तो सम्भावना छ ।
कालिगण्डकी कोरिडोरमा सुरक्षित बस्ती विकासका लागि के गर्न सकिन्छ ?
कालिगण्डकी करिडोरमा कुन ठाउँमा जोखिम छ, कुन ठाउँमा बस्न मिल्छ वा मिल्दैन भनेर पहिरोको जोखिम नक्सांकन गर्नुपर्छ । यो पहिचान अहिलेसम्म नेपाल सरकारले गरेको छैन । सरकारी निकायले नै गर्नुपर्छ । विश्वविद्यालयबाट अनुसन्धान गर्दा त्यसमा हाम्रो स्वार्थ लुकेको हुन्छ । त्यो कुरा पहिचान गरिसकेपछि, कुन ठाउँमा मिल्दैन त्यो ठाउँलाई स्थानान्तरण गर्ने । कुनै ठाउँमा सामान्य ट्रीटमेन्ट गरेर पनि बस्न मिल्ने ठाउँ हुन्छन् । ती ठाउँमा अध्ययन गर्नुपर्छ ।
तटीय क्षेत्रमा रहेको बसोबास र संरचनालाई जोगाउन के गर्न सकिन्छ ?
जब कािलगण्डकी नदी लेतेबाट तल झर्छ, झरिसकेपछि त्यसले एकदमै कटान गर्ने गर्ने प्रवृत्ति बढेको छ । छेउछाउका भागलाई हामीले सबैभन्दा पहिले बलियो बनाउनुप¥यो । बलियो बनाउन विभिन्न इन्जिनियरिङ तरिकाहरु छन् । कोहीमा रुख रोप्न सक्छौं, कहिँ तारजाली लगाउन सक्छौ, कहीं चेकड्याम बनाउन सक्छौं, मेसिनरी वाल लगायतका शैली हुन्छन् । यसो गर्दा माथिबाट माटो झर्ने सम्भावनालाई घटाउन सक्छौं । यसले गर्दा तलतिर पानी आइहाले पनि ढुंगा, गिटी, बालुवा आइहाल्दैन । तलका बस्तीमा त्यसले प्रभाव पार्दैन । कालिगण्डकी खुल्ने बेलामा म त्यहीं थिएँ । झोलुंगे पुलमाथिसम्म पानी आएको थियो । ढुंगा, माटो, नदीसहितको नदी आइदिएर बेनी बजारै उच्च डुबानमा परेर घरहरु क्षति हुनसक्छन् । तल्लो भागमा डिपोजिसन र कटान गर्ने सम्भावना उच्च हुन्छ । नदीका आसपासमा रहेका संरचना नष्ट हुन्छन् । यसलाई रोक्न हामीले नदीलाई आफ्नो पुरानै बहावमा बगाउने, त्यसले साइडका संरचनालाई असर नपार्ने गरि विभिन्न इन्जिनियरिङ टेक्निकको उपाय अपनाउन सकिन्छ ।
सीपेज (धाँजा फाटेको ठाउँमा वर्षात सुरु भएपछि पानी पस्ने प्रक्रिया) को सम्भावना कस्तो देख्नुहुन्छ ?
धाँजा फाटेको छ भने धाँजाबाट पानी छिर्छ । पानी छिरेको छि¥यै ग¥यो भने स्वभाविकरुपमा यसले माटोको तौल बढाउँछ । जमिन भिरालो भागतिर खस्ने सम्भावना हुन्छ । माटोमा पानी पर्ने वित्तिकै त्यसले चिप्लो बनाइदिन्छ । चिप्लो भएपछि पार्ट नै खस्छ । धाँजा फाटेका ठाउँमा समयमै मनसुन अगाडि ट्रिटमेन्ट गर्न सकिएन भने चाहिँ त्यो पार्टहरु खस्ने सम्भावना हुन्छ । त्यस्ता ठाउँ छन् भने तत्कालै सरोकारवालाहरु गएर उपयुक्त व्यवस्थापन गर्नुपर्छ ।
धौलागिरि हिमाल आसपासका हिमतालको वस्तुस्थिती कस्तो छ ? फुट्ने सम्भावना कस्तो छ ?
नेपालको पूर्वतिर भएजस्ता ठूला ताल चाहिँ छैनन् । त्यो एरियामा माथि बनेको तिलिचो लेक हो । कोवाङभन्दा माथि पनि एउटा हिमताल छ । पराकम्पनले त केही पनि गर्दैन । तर, धेरै ठूला भूकम्प आए भने त हामीले क्षतिको अनुमान नै गर्न सक्दैनौं ।
कालिगण्डकीको सबैभन्दा ठूलो थ्रेट के हो ?
कालिगण्डकीको समस्या भनेको नदी कटान र बैंक फेलिएर हो । बैंक फेलिएर भनेको नदी कटानले गर्दा साइडका भाग खस्ने हो । सबैभन्दा ठूलो थ्रेट बनेको बेनी जोमसोम राजमार्ग बनिसकेपछि त्यसको उपयुक्त ट्रीटमेन्ट नहुनु र त्यसको साइडमा बस्ती विकास हुनु र बस्तीको जोखिम मूल्यांकन नभैकन विस्तार हुनु बेनीभन्दा माथिको कालिगण्डकीको सबैभन्दा ठूलो थ्रेट हो । तर, जोखिम मूल्यांकन र नक्सांकन नभैकन सुरक्षित बस्ती विस्तारको विकल्प भन्न मिल्दैन । गोरखा भूकम्पपछि हामीले तयार पारेको विस्तृत अध्ययन विवरण एक महिनाभित्र हामी रिलिज गर्नेछौं । चारवर्ष अघि नवविकल्प साप्ताहिक वर्ष ७ अंक ३७ मा प्रकाशित
C91H3HJ www.yandex.ru
C91H3HJ www.yandex.ru
comments
Let me send comments for you. 10,000 comments cost $1, 100,000 comments cost $5 You can ...
Kumar Kc
बधाइ छ पुनम भाइ लाइ
Krishna Paudel
सान्दर्भिक र यथार्थ लेखन...
Narayan Gharti Chhetri
राम्रो
Bhim Barma
के मल्ल हरु समाल बंशी हुन् त ? हुन त यो कुरा यो लेख को गौड बिषय हो तै पनि. खै भाषा मा प...
Kumar Kc
तातोपानि बजार मा रहेको सहकारि ३,३ पटक चोरी भयो हामि ले समय मै जानाकारि गरायका थियोै प्रहरि...
Chandraprakash Baniya
सतीदेवीको गला पतन भएको ठाउँमा शक्तिपीठ स्थापित भएको कुरा कुनै धर्मग्रन्थमा लेखिएको छैन ।...
नारायण् नारायण्...
बबियाचौर ,अर्मन ,कुहु ,बर ङ्जा ,दर्बाङ्ग ,बिम ,ताकम ,देवीस्थान ,रुम ,ओखर बोत र निस्कोत लाई...
Khem Thapa
200% sahi Bikas ka nam ma bibhinna Natakiya yojana dekhayara Farji bill dekhayar Janata ka...